Zgodnie z ustawą o ochronie zdrowia psychicznego, osoba chorująca psychicznie lub osoba z niepełnosprawnością intelektualną, która nie wymaga leczenia szpitalnego, a potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, może być za jej zgodą lub za zgodą jej przedstawiciela ustawowego przyjęta do domu pomocy społecznej (DPS). Jeśli jest to decyzja opiekuna prawnego, nie może zakwestionować jej na drodze sądowej.

RPO wystąpił do ministra zdrowia z prośbą o przekazanie informacji, czy projekt nowelizacji ustawy o ochronie zdrowia psychicznego przewiduje zwiększenie ochrony prawnej tych osób. Jak twierdzi, z pism kierowanych do jego biura wynika, że ta forma opieki nie pozwala na uwzględnienie indywidualnych potrzeb osób z niepełnosprawnościami ani na zapewnienie im odpowiedniego wsparcia, niezbędnego do pełnego włączenia się w społeczeństwo.

Zdaniem RPO ustawa o ochronie zdrowia psychicznego powinna przewidywać gwarancje sądowej kontroli nad tym, czy zasadne jest umieszczenie w DPS osób chorujących psychicznie, przynoszenia ich z jednego domu do drugiego. Rzecznik uważa za konieczne prowadzenie cyklicznych kontroli, które sprawdzałyby, czy właściwe jest przedłużenie pobytu w DPS. W jego ocenie przepisy powinny także zapewniać dostęp osób całkowicie ubezwłasnowolnionych do środków prawnych.

O uregulowaniu tych kwestii mówi się w Polsce od kilku lat; jedna ze spraw, która dotyczyła przetrzymywania w DPS osoby z niepełnosprawnością psychiczną została w 2012 r. rozpatrzona przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu. Skarżący został ubezwłasnowolniony przez sąd, a następnie, na wniosek opiekuna, umieszczony w domu pomocy społecznej. Dom potraktował przyjęcie mężczyzny jako dobrowolne i niewymagające zatwierdzenia przez sąd. Skarżący przez lata bezskutecznie występował o zwolnienie.

Trybunał uznał, że mężczyzna był zdolny do wyrażania opinii o swojej sytuacji, a umieszczenie go w domu pomocy społecznej - który całkowicie kontrolował jego leczenie, poruszanie się i przysługującą mu rentę inwalidzką - było pozbawieniem wolności naruszającym konwencję praw człowieka. Trybunał stwierdził, że tryb umieszczenia skarżącego w DPS był niezgodny z prawem m.in. ze względu na brak zaangażowania sądu.

W liście do ministra zdrowia rzecznik przypomina tę sprawę; z jego informacji wynika, iż mężczyzna nadal przebywa w DPS. Jak dodaje, pomimo interwencji ze strony RPO i organizacji pozarządowych, wyroki dotyczące sytuacji osób ubezwłasnowolnionych umieszczonych w DPS-ach nie zostały przez Polskę wykonane. Z tego powodu w listopadzie 2015 r. rzecznik skierował do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o zbadanie tej sprawy.

Rozprawa w TK odbędzie się 28 czerwca.